THE GIRL IN THE MUSEUM

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ

“ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΗΤΑΝ ΚΛΕΙΣΤΟ ΛΟΓΩ ΤΗΣ ΠΑΝΔΗΜΙΑΣ. ΑΛΛΑ, ΔΕΝ ΑΠΟΓΟΗΤΕΥΤΗΚΑ, ΚΑΘΩΣ ΤΟ ΚΕΝΟ ΤΩΝ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΑΝ ΟΙ ΦΑΤΝΕΣ ΠΟΥ ΣΤΟΛΙΖΟΥΝ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΟΑ ΝΑΩΝ.”

Ακροβατώντας μεταξύ των σκέψεων μιας παράθεσης εθίμων στην Ευρώπη ή μιας προσωπικής αναφοράς των Χριστουγέννων, προτίμησα να χρησιμοποιήσω αυτό το άρθρο ως ένα ημερολόγιο των εορτών, εστιάζοντας σε παραδόσεις που ξεχώρισα περισσότερο αυτή τη χρονιά. Επιπλέον, ίσως αποκαλύπτονται κάποιες προσδοκίες μου για τις γιορτές. Κάποιες έγιναν πραγματικότητα, ενώ άλλες αφέθηκαν για τα επόμενα Χριστούγεννα.

Με αναμνήσεις από το παρελθόν, ιστορίες του παρόντος και σχέδια για το μέλλον, πάμε να δούμε πιο αναλυτικά μία από τις αναμνήσεις των παιδικών μας χρόνων, τις φάτνες [φάτνη < (διαχρονικό δάνειο) αρχαία ελληνική: φάτνη και πάθνη (σκαφίδιο για την τροφή ζώων) < πιθανόν από το ρήμα πατέομαι (τρώω κάτι μαζί με άλλους)]. Οι παραστάσεις προσκύνησης των φατνών έχουν γίνει πλέον μια διεθνής παράδοση με ρίζες από την Ιταλία. Υπάρχουν ακόμα και κάποιες γερμανικές παραδόσεις που θα αναφερθούν, οι οποίες υιοθετούνται με το πέρασμα των χρόνων κι αυτές σε ένα παγκόσμιο επίπεδο. 

Ας ξεχάσουμε καθετί που δεν μας κάνει ευτυχισμένους και ας ταξιδέψουμε λίγο στον χρόνο μέσω των παραδόσεων. Ας κλείσουμε τα μάτια και ας θυμηθούμε τους μικρούς εαυτούς μας κάτω από το χριστουγεννιάτικο δέντρο. Πώς, απλά και μόνο κοιτώντας τα στολίδια, τα φωτάκια και με ένα απλό παιχνίδι με τις φιγούρες της φάτνης, ήμασταν τόσο ευτυχισμένοι;

Αφορμή αυτής της ανασκόπησης στάθηκε το πρόσφατο ταξίδι μου στην αιώνια πόλη. Θα ήταν η δεύτερη επίσκεψη κατά τη διάρκεια της εορταστικής περιόδου και ήθελα πραγματικά να ζήσω τη στολισμένη ατμόσφαιρά της. Νιώθω εξαιρετικά τυχερός για τους ανθρώπους που γνώρισα και τις ευκαιρίες που μου δόθηκαν να μάθω νέες παραδόσεις άλλων χωρών.

Έτσι λοιπόν, γεμάτος φιλοδοξίες, ξεκίνησα να επισκεφτώ το Μουσείο των Φατνών στον ναό των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττας, πίσω από το Φόρουμ του Αυγούστου. Δυστυχώς όμως, ήταν κλειστό λόγω της πανδημίας. Αλλά, δεν απογοητεύτηκα, καθώς το κενό των φωτογραφιών της έκθεσης, συμπλήρωσαν οι φάτνες που στολίζουν αυτές τις μέρες παρεκκλήσια και πρόστοα ναών. 

Φάτνες, άλλοτε καμωμένες από ξύλο σε μικρή κλίμακα ή σε μεγαλύτερο μέγεθος, ακόμα και με λίθινα γλυπτά, εντοπίζονται σε όλη την πόλη. Στη Ρώμη, επίσης, φυλάσσεται η παλαιότερη φάτνη, έργο του Αρνόλντο ντι Κάμπιο του 1291, στο Μουσείο της Βασιλικής της Σάντα Μαρία Ματζόρε. Η Σάντα Μαρία Ματζόρε διαθέτει ακόμα τμήμα της αρχικής φάτνης, η οποία φιλοξένησε τον νεογέννητο Χριστό. Η παράδοση της αναπαράστασης του σπηλαίου ξεκίνησε το 432, όταν ο Πάπας Σίξτος Γ’ κατασκεύασε στην αρχική Βασιλική της Παναγίας ένα «σπήλαιο της Γεννήσεως» παρόμοιο με αυτό της Βηθλεέμ. Μια άλλη παράδοση αποδίδει το 1223 την πρώτη φάτνη στον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης.

Μετά την επίσκεψη στον ναό των Κηρύκου και Ιουλίττας, σειρά είχε μια καταπληκτική έκθεση για την κόλαση του Δάντη που θα μπορούσε να είναι ένα άλλο άρθρο από μόνη της. Η τυχαία συνάντησή μου με ένα γλυπτό διάβολο από το Μουσείο Γλυπτικής στο Βαγιαδολίδ της Ισπανίας, μου θύμισε μια υπέροχη ναπολιτάνικη φάτνη του 18ου αιώνα που είχα δει σε εκείνο το μουσείο. Μια αριστουργηματική φάτνη, η μεγαλύτερη της Ισπανίας, με 620 φιγούρες ενδεδυμένες με τα αυθεντικά υφάσματα του 18ου αιώνα από τη βασιλική βιοτεχνία ενδυμάτων της Νάπολης.

Οι ναπολιτάνικες φάτνες - Presepe napoletano, είναι οι πιο γνωστές και χαρακτηριστικές από τις παραλλαγές φατνών της Ιταλίας. Η παλαιότερη καταγράφεται σε κείμενο του 1021. Οι πρώτες αποτελούνταν μόνο από τις μορφές, χωρίς κάποιο ιδιαίτερο σκηνικό υπόβαθρο, και στη συνέχεια απέκτησαν τον πολυτελέστατο χαρακτήρα τους. Περίοδος ακμής τους θεωρείται ο 18ος αιώνας, οπότε και κατά τη βασιλεία του Ισπανού Καρόλου ΄Γ των Βουρβόνων, και της γυναίκας του, Αμαλίας της Σαξονίας, λαμβάνουν μεγάλη αποδοχή. Με την αγάπη των βασιλέων γι’ αυτές, θα αρχίσουν να γίνονται επιθυμητές από όλη την αριστοκρατία. Για εκείνες θα εργαστούν διάσημοι γλύπτες, ξυλουργοί και χρυσοχόοι της εποχής. Αποτελούν ουσιαστικά ωδή στην πολυπολιτισμική Νάπολη του 18ου αιώνα, τονίζοντας την εξωτική πλευρά των ανατολίτικων επιρροών σε πολλές μορφές.

Το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι ότι η σκηνή της γέννησης δεν διαδραματίζεται στη Βηθλεέμ, αλλά στη σύγχρονη Νάπολη. Την θεατρικότητα αυτών των παραστάσεων ενισχύει η προσθήκη χώρων, όπως αυτός της αγοράς, της γέφυρας και της ταβέρνας. Αλλά και χαρακτήρων, όπως του Μπενίνο, του οινοπώλη, της ζητιάνας και των εμπόρων που πλαισιώνουν την παραδοσιακή σκηνή με το θείο βρέφος. Φυσικά, σε αυτές τις πολυεπίπεδες παραστάσεις, όλες οι μορφές έχουν τον δικό τους συμβολισμό στην αφήγηση των γεγονότων που θέλει να διηγηθεί ο παραγγελιοδότης ή ο δημιουργός τους.

Εκτός από τις ξύλινες φάτνες, υπήρχαν και οι αναπαραστάσεις σκηνών προσκύνησης με αληθινούς ανθρώπους να παριστάνουν τις κούκλες, οι λεγόμενες Tableau vivant. Πολλοί αποδίδουν τη δημιουργία των φατνών στην ανάγκη κατανόησης του γεγονότος της ενσάρκωσης του Κυρίου. Ακόμα και από όσους δεν είχαν τις γνώσεις για την ανάγνωση του κειμένου του Ευαγγελίου.

Στη Ρώμη εντοπίζονται πολλές ακόμα απεικονίσεις της σκηνής της γεννήσεως και της προσκύνησης των Μάγων, τόσο σε παλαιοχριστιανικές τοιχογραφίες από τις κατακόμβες, όσο και σε ψηφιδωτά εξίσου πρώιμα, όπως της Santa Maria Maggiore ή της Santa Maria in Trastevere. Ακόμα, στη Ρώμη υπάρχει και ένα αγαλματίδιο του Θείου Βρέφους (Santo Bambino) στον Ναό της Σάντα Μαρία ιν Αρακοέλι, στο οποίο αποδίδονται θαυματουργές ιδιότητες. Τέτοιου είδους ομοιώματα κατά τη διάρκεια της λειτουργίας των Χριστουγέννων λιτανεύονται από την Αγία Τράπεζα στις φάτνες των ναών.

Αν θέλαμε, όμως, να πάμε ακόμα πιο πίσω την αναζήτηση της προέλευσης αναπαραστάσεων με την παρουσία μορφών, θα μπορούσαμε να εξετάσουμε τα πρώτα εικονοστάσια των ρωμαϊκών χρόνων, οπότε και γινόταν η χρήση μικρών φιγούρων για την απεικόνιση των Λαρήτων στις οικίες, κυρίως αυτών που σχετίζονταν με τους προγόνους (Lares familiares).

Πριν όμως από το ταξίδι στη Ρώμη, η θέλησή μου να μάθω κάτι παραπάνω γι αυτή τη σημαντική γιορτή της Χριστιανοσύνης, με οδήγησε στο Μουσείο Ευρωπαϊκών Πολιτισμών του Βερολίνου. Το βασικό κτήριο του μουσείου βρίσκεται ακριβώς δίπλα από το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και το τμήμα της Αρχαιολογίας. Το μουσείο φιλοξενούσε τη δική του προσωρινή έκθεση για τα Χριστούγεννα και το Advent.

Ως Advent θεωρείται η περίοδος των τεσσάρων εβδομάδων πριν τα Χριστούγεννα. Αυτό το διάστημα σηματοδοτεί την προετοιμασία των πιστών, όχι μόνο για τη Γένεση του Χριστού, αλλά και τη Δεύτερη Έλευσή του. Με αυτή την περίοδο, συνδέεται και το παραδοσιακό στεφάνι με τα τέσσερα κεριά -Adventskranz-, ένα για κάθε Κυριακή πριν τα Χριστούγεννα, το οποίο διακοσμούν με κλαδιά δέντρων και στολίδια. Επιπλέον, από την πρώτη του Δεκέμβρη γίνεται το άνοιγμα του Adventskalender, παράδοσης του 19ου αιώνα με ένα δώρο ή κάποια λιχουδιά για κάθε μέρα μέχρι τα Χριστούγεννα. Η αλήθεια είναι ότι αυτές είναι δύο από τις παραδόσεις που και εγώ ο ίδιος έχω υιοθετήσει.

Το ξετύλιγμα των ενοτήτων της έκθεσης γινόταν με τη χρήση του αλφάβητου και κάθε ενότητα να ξεκινά με ένα γράμμα. Οι ενότητες αφορούσαν μεγάλες γιορτές και άλλων ευρωπαϊκών χωρών, όπως της Αγίας Λουκίας στη Σουηδία και του Sinterklaas στην Ολλανδία. Επίσης, πραγματεύονταν σημαντικά θέματα, όπως ο υπερκαταναλωτισμός, η κατάθλιψη των γιορτών, η φτώχεια και η πανδημία των τελευταίων χρόνων.

Μαζί με την περιοδική έκθεση, το μουσείο φιλοξενεί στη μόνιμη συλλογή του ένα μηχανικό χριστουγεννιάτικο όρος σε μια βιτρίνα των 15 τ.μ. με πάνω από 300 φιγούρες σε κινούμενες παραστάσεις της ζωής του Χριστού. Στη Γερμανία, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι το πιο κοντινό σε φάτνη , με φιγούρες της Αγίας οικογένειας, των Μάγων, των βοσκών και των ζώων. Είναι τα λεγόμενα  ‘Weinachtsbergen’, τα οποία έχουν προέλευση από τα Buckelbergwerk, τις αναπαραστάσεις ορυχείων με κινητές μορφές από τον 18ο  και 19ο αιώνα.

Εκτός από τα Weinachtsbergen, τα Kerzenbogen είναι ιδιαίτερα αγαπητά και διαδεδομένα. Πρόκειται για ξύλινες σκαλισμένες κατασκευές που διακοσμούνται με κεριά και λυχνίες. Εντοπίζονται μαζί και με άλλα ξύλινα χειροποίητα στολίδια και σπιτάκια στις χριστουγεννιάτικες αγορές. Σίγουρα, αν βρεθείτε στη Γερμανία, αξίζει μια ή και δύο επισκέψεις σε κάποια χριστουγεννιάτικη αγορά. Ελπίζοντας βέβαια πως δεν θα έχει κλείσει μετά την επιβολή μέτρων.

Κλείνοντας, αν θα έπρεπε να ξεχωρίσω κάτι από αυτά τα Χριστούγεννα και όλη την προεόρτια περίοδο, θα ήταν σίγουρα το ταξίδι στη Ρώμη και κάποιες χριστουγεννιάτικες αγορές, κυρίως εκείνη στο Δημαρχείο του Βερολίνου και του Φρουρίου στο Σπάνταου. Κάθε φορά που πλησιάζουν τα Χριστούγεννα, αναπολώ την πρώτη φορά που επισκέφτηκα το Βερολίνο πριν 10 χρόνια και εύχομαι να είχα την ίδια αθωότητα με τότε που μπορούσα πιο εύκολα να ζήσω το όνειρο των Χριστουγέννων. Ελπίζω του χρόνου να ζούμε πιο ελεύθεροι και να μπορέσουμε να γιορτάσουμε την επόμενη Πρωτοχρονιά όπως της αρμόζει.